Zamanın donmuş halı

Gördüyüm qədim insan məskənləri, antik şəhərlər, muzeylər

Zamanı dayanıb duran görən olmayıb hələ. Gah elə sürətlə keçir, uçur, ayaqlaşa, çatdıra bilmirsən. Gah da baxırsan, sürünür, uzun gecələr boyu bitməyən ağrı kimi, deyirsən ta sabaha çıxmaz.

Mənə görə zamanın üç yox, dörd halı var. Dördüncü donmuş zamandır. Sizi bilmirəm, bəzən keçmiş, indiki, gələcəkdən çox donmuş zaman mənə daha doğma gəlir. Çünki yalnız bu halında o sənlə səmimidir, danışır, suallarına cavab verir. Donmuş zaman ailə arxivlərində, muzey eksponatlarında, tarixi abidələrdə yaşayır…

Muzeylər zamanın donub durduğu yerdir. Xoşum gəlir muzeyləri dolaşmaqdan, bir də köhnə-kürüş şeylərin satıldığı ikinci əl satış məkanlarından. Boş vaxt tapan kimi özümü verirəm şəhərimizin “sekond hənd”lərinə. Buradakı əşyaları da muzey eksponatları kimi donmuş zamanın ayrı-ayrı anlarından qalan detallar, hissələr zənn edirsən. Hələ qədim insan məskənlərini: mağaraları, antik şəhərləri, qədim insan məskənlərini gəzməkdən aldığım zövqü demirəm.

İndi zamanın ulduz sürətiylə uçan əsrində yaşayırıq. Süni intellekt bizi öz ağlagəlməzlikləriylə heyran edir. Bu gedişlə yəqin insan tezliklə zamanın donmuş epizodlarını canlandırmağın yolunu da tapacaq. Məsələn, Qobustan qayalarına o şəkilləri çəkən qədim insanları söhbətə tutacaq: “Bu qayıqla hara üzürdün?” Yaxud Misir ehramlarının tikintisinə canlı-canlı tamaşa edəcək, ayağı büdrəyən qulun qolundan yapışacaq.

Olduğunuz ilk muzeyi xatırlayırsızmı? Sizdə ən böyük təəssürat doğuran hansı muzey, onun hansı eksponatı olub? Fərq etməz, muzey olsun, tarixi qoruqlar, mağaralar, antik şəhər qalıqları – əsas odur, zamanın donub qaldığı yer olsun. Bir yadınıza salın.

Mənim ilk gördüyüm belə yer Bülbülün Şuşadakı ev muzeyi olub. 1976-cı ildə getmişdik ora. Yadımda qalın şüşə altında sərgilənən bir medalla qalıb o muzey. Bələdçi deyirdi ki, bu medalı ona İtaliyada veriblər. Onu taxanın paradlarda generallardan qabaqda getmək hüququ varmış. Bilmirəm dururmu o medal, Bülbülün bərpa olunmuş muzeyində sərgilənirmi görən?

Qədim tarixi abidə kimi isə Qarabağda Kolatağ kəndi yaxınlığındakı Müqəddəs Yaqub monastırının qalıqlarını xatırlayıram. 1975-ci ilin yayında neçə ailə Kolatağ turşsuyunda alaçıqlar qurub yayladığımız vaxtı böyüklərə qoşulub getmişdim.

Sonra Ağdamdakı Çörək muzeyini xatırlayıram. Səhv etmirəmsə, 1983-cü il idi, məktəbdən aparmışdılar. Muzeyin məşhur eksponatı Leninqrad blokadasından qalan çörək idi. O blokadanı yaşamış bir qadın göndəribmiş. Kömür kimi qaralmışdı.

Müharibədən söz düşmüşkən, bir muzeydən də deyim. Zoya Kosmedemyanska muzeyində görüb eşitdiklərimdən çox təsirlənmişdim. Yay tətilində Moskvaətrafı Balabanovo istirahət evində dincələndə Petrişşevo kəndindəki bu muzeyə ekskursiyaya aparmışdılar bizi. Faşistlərin partizan Zoyaya verdikləri işgəncələrdən elə danışırdılar, adamın əti ürpəşirdi.

Bakıdakı Lenin muzeyində gördüyüm isə uşaq təəccübü kimi yadımda qalıb. Şüşəli bir yerdə qara palto asılmışdı. Paltonun yuxarı hissəsində ağ sapla xırda tikiş vardı. Babalı bələdçinin boynuna, deyirdi ki, güllə yeridi, guya Kaplan atəş açanda Leninin əynində bu palto varmış.

Yuxarıda sadaladıqlarım uzaq uşaqlıq illərində “zamanın donmuş halıyla” ilk tanışlıq xatirələrimdir. Sonra zaman o halıyla məni hələ çox heyrətləndirəcəkdi.

Misirdə günəş allahı Amon Ranın Nil sahilindəki Karnak məbədi, Giza piramidaları, Krımda bir vaxtlar Karaim türklərinin yaşadığı Çufutqala mağara-şəhər kompleksi, Afina Akropolunda allahlar allahı Zevsin qızı Afinanın şərəfinə tikilmiş Parfenon və neçə belə yer kimi. Bu heyrət dolu təəssüratlar səyahət yazılarına köçürüləcək, “Yol” kitabında toplanacaqdı sonralar.

Londonun Viktoriya və Albert muzeyində 1539-cu ildə Ərdəbil məscidi üçün toxunmuş “Şeyx Səfi” xalısı nənəmin üstündə böyüdüyüm “Bağçadagül” xalçası qədər doğma gəldi mənə. Alaniyanın Dim mağarasındakı yaşı milyon illərlə ölçülən sırsıra süxurlara tamaşa edəndə də qəribə duyğular yaşamışdım. Bu sırsıraların yaranışından ötən milyon illər bir göz qırpımında gəlib keçir və beləcə dünya da, zaman da gözündə kiçilir.

Çox belə nümunələrlə yazını uzada bilərdim. Uzatmadım, əvəzində ərinməyib yaddaş tanrıçası Mnemosinanı çağırıb indiyədək olduğum muzeylər, antik şəhər qalıqları, qədim insan məskənləri, mağaralar, tarixi qoruqlar, milli parkların siyahısını tutdum. 154 belə yeri xatırlaya bildim.

Donmuş zamanda hələ neçə görməli yer qalıb. Sağlıq olsun.

Keçmiş sizi kövrəldəndə, bugun təngə gətirib üzəndə, gələcək qorxudanda üzünüzü donmuş zamana tutun. Qəribə dinclik, hüzur tapacaqsınız.

Vahid Qazi

İyul 2025

Tornet koloniyası, İsveç

P.S. Gördüyüm muzeylər, antik şəhər qalıqları, qədim insan məskənləri, mağaralar, tarixi qoruqlar, milli parkları. Siyahı:

1. Bülbülün ev-muzeyi. Şuşa
2. Çörək muzeyi. Ağdam
3. İmarət kompleksi. Ağdam
4. İncəsənət Muzeyi. Bakı
5. Xalça Muzeyi. Bakı
6. Tarix Muzeyi. Bakı
7. Qobustan Dövlət Tarixi-Bədii Qoruğu. Bakı
8. Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksi. Bakı
9. İçərişəhər Muzey Mərkəzi. Bakı
10. Qız Qalası. Bakı
11. Çıraqqala. Şabran
12. Cəfər Cabbarlının ev-muzeyi. Xızı
13. Xan sarayı. Şəki
14. ABBA muzeyi. Stokholm, İsveç
15. Nobel muzeyi. Stokholm, İsveç
16. Hərbi Dəniz muzeyi. Karlskrona, İsveç
17. Blekinge Tarix muzeyi. Karlskrona, İsveç
18. İlqmar Berqman muzeyi. Qotland, İsveç
19. Lummelunda mağara-muzeyi. Qotland, İsveç
20. Göteborq Maritiman mərkəzi Göteborq, İsveç
21. Hava Qüvvələri muzeyi. Linkopinq, İsveç
22. Fredriksdal muzeyi. Helsinqborq, İsveç
23. Sofiero kral qəsri. Helsinqborq, İsveç
24. Froqner parkı. Osli, Norveç
25. Nyühavn. XVII əsr limanı. Kopenhagen, Danimarka
26. Mavi Planet Danimarka Milli Akvariumu. Kopenhagen, Danimarka
27. Amagertorv. Tarixi şəhər meydanı. Kopenhagen, Danimarka
28. Kronborq qəsri. Helsingor, Danimarka
29. Misirşünaslıq muzeyi. Qahirə, Misir
30. Misir piramidaları. Giza, Misir
31. Karnak Məbəd Kompleksi – Amon Ranın məbədi. Luksor, Misir
32. Kazan Milli muzeyi. Kazan, Tatarıstan
33. “Sosialist məişəti” muzeyi. Kazan, Tatarıstan
34. “Xoşbəxt uşaqlıq” muzeyi. Kazan, Tatarıstan
35. Valaam Monastrı. Ladoqa gölü, Rusiya
36. Zoya Kosmedemyanska muzeyi. Petrişşevo, Moskvaətrafı, Rusiya
37. Kreml. Moskva, Rusiya
38. Kolonada. Kislovodsk, Rusiya
39. Tarixi diyarşünaslıq muzeyi. Totsk, Orenburq, Rusiya
40. Cvari monastırı. Mtsxeta, Gürçüstan
41. Şeytanbazar. Tbilisi, Gürcüstan
42. Botanika bağı, Batumi, Gürcüstan
43. Kazbek aşırımı. Kazbeqi, Gürcüstan
44. Xan sarayı. Baxçasaray, Krım, Ukrayna
45. İsmayıl Qaspıralının ev-muzeyi. Baxçasaray, Krım, Ukrayna
46. Cufutqala mağara-şəhər kompleksi. Baxçasaray, Krım, Ukrayna
47. Pantikapey antik şəhər xarabalığı. Kerç, Krım, Ukrayna
48. Kreşatik. Kiyev, Ukrayna
49. Müqəddəs Sofiya kafedralı. Kiyev, Ukrayna
50. Məryəm Ana Kafedralı, Azadlıq meydanı. Minsk, Belarus
51. Şri Lanka Milli muzeyi. Kolombo, Şri Lanka
52. Pinnavala Fil Sığınacağı Milli parkı. Sabaraqamuva, Şri Lanka
53. Gangaramaya buddist məbədi. Kolombo, Şri Lanka
54. Phezulu Safari Park. Durban, Cənubi Afrika Respublikası
55. Milli Xiyaban (National Mall). Vaşinqton, ABŞ
56. Kapitol – Konqres Binası, Vaşinqton, ABŞ
57. Vaşinqton abidəsi, Vaşinqton, ABŞ
58. Aptaun, Dountaun, Hyuston, ABŞ
59. Mayami Biç, Mayami, ABŞ
60. Brodvey. Nyu-York, ABŞ
61. Bruklin körpüsü. Nyu-York, ABŞ
62. Manhetten adası. Nyu-York, ABŞ
63. Kalamorro Təbiət parkı. Benalmadena, İspaniya
64. ”Centro historico” İçərişəhər kompleksi. Malaqa, İspaniya
65. Cəbəlrütariq Təbiət Qoruğu. Cəbbəlrütariq, Böyük Britaniya
66. Victoria & Albert muzeyi. London, Böyük Britaniya
67. Şerlok Holms muzeyi. London, Böyük Britaniya
68. Hayd-park kral parkı. London, Böyük Britaniya
69. Çarlz Dikkensin ev muzey. London, Böyük Britaniya
70. Təbiətşünaslıq muzeyi. London, Böyük Britaniya
71. London Film muzeyi. London, Böyük Britaniya
72. Britaniya muzeyi. London, Böyük Britaniya
73. Qarıneşən Cek muzeyi (Jack the Ripper Museum). London, Böyük Britaniya
74. Vestminster sarayı. London, Böyük Britaniya
75. Bukingem sarayı. London, Böyük Britaniya
76. London Tauer tarixi qalası. London, Böyük Britaniya
77. Palamidi qalası. Nafpilo, Yunanıstan
78. Epidavros arxeoloji kompleksi. Arqolis, Yunanıstan
79. Mikena xarabalığı. Arqolis, Yunanıstan
80. Yeni Akropolis muzeyi. Afina, Yunanıstan
81. Parfenon, Afina Akropolu. Afina, Yunanıstan
82. ”Plac Zamkowy” Qəsr meydanı. Varşava, Polşa
83. Stare Miasto İçərişəhər kompleksi.Varşava, Polşa
84. Solidarnost muzeyi. Qdansk, Polşa
85. Fredrik Şopenin ev-muzeyi. Varşava, Polşa
86. Lazienki kral parkı. Varşava, Polşa
87. Palas Kultura. Varşava, Polşa
88. Kopernik Elm Mərkəzi muzeyi. Varşava, Polşa
89. Varşava Üsyanı muzeyi. Varşava, Polşa
90. Vavel (Wawel) tarixi kompleksi. Krakov, Polşa
91. Auşvitz həbs düşərgəsi. Osvensim, Polşa
92. Kopernikin ev-muzeyi. Torun, Polşa
93. Kral Zərbxana muzeyi. Yaximov, Çexiya
94. Staré Město İçərişəhər komplekssi. Praqa, Çexiya
95. Karlov körpüsü. Praqa, Çexiya
96. Astronomik saat tarixi abidəsi. Praqa, Çexiya
97. Gent Şəhər muzeyi. Gent, Belçika
98. Flandriya Qraf qəsri. Gent, Belçika
99. Qran Plas meydanı, Brüssel, Belçika
100. Bethovenin ev-muzeyi. Vyana, Avstriya
101. Mosartın ev-muzeyi. Vyana, Avstriya
102. Innere Stadt İçərişəhər kompleksi. Vyana, Avstriya
103. Müqəddəs Stefan kilsəsi. Vyana, Avstriya
104. Schönbrunn Palace kral sarayı. Vyana, Avstriya
105. Belveder sarayı. Vyana, Avstriya
106. Hofburq kralların qış sarayı. Vyana, Avstriya
107. Fraumünster kilsəsi. Sürix, İsveçrə
108. Bələdiyyə sarayı, barokko memarlığı. Sürix, İsveçrə
109. Sahil bağı. Luqano, İsveçrə
110. İncəsənət muzeyi. Vintertur, İsveçrə
111. Lantdaq parlament binası. Vaduz, Lixtenşteyn
112. Vaduz qəsri. Vaduz, Lixtenşteyn
113. Brandenburq qapısı. Berlin. Almaniya
114. “Berlin divarı” momerial kompleksi. Berlin, Almaniya
115. San-Susi sarayı. Potsdam, Almaniya
116. Bazar meydanı (Marktplatz), Bremen, Almaniya
117. Köln kafedralı. Köln, Almaniya
118. Alster Gölü, Hamburq, Almaniya
119. Şpayxerştadt anbar kompleksi, Hamburq, Almaniya
120. Notrdam kilsəsi. Paris. Fransa
121. Viktor Hüqonun ev-muzeyi. Paris. Fransa
122. Luvr muzeyi. Paris. Fransa
123. Eyfel qülləsi. Paris. Fransa
124. ”Des İnvalides” Əlillər Evi memarlıq abidəsi – Napoleonun qəbri. Paris. Fransa
125. Zəfər Tağı. Paris. Fransa
126. Şanzelize bulvarı. Paris. Fransa
127. Kralların qış sarayı. Versal, Fransa
128. Xose Marti memorial kompleksi. Havana, Kuba
129. La Habana Vieja İçərişəhər kompleksi. Havana, Kuba
130. San Kristobal kilsəsi. Havana, Kuba
131. Kolonial İncəsənət Muzeyi. Havana, Kuba
132. Müqəddəs Katerina kilsəsi. Quantanamo, Kuba
133. Kolonial kilsəsi. Santiyaqo de Kuba, Kuba
134. Əmiri-Gur, Əmir Teymur türbəsi. Səmərqənd, Özbəkistan
135. Rehistan meydanı. Səmərqənd, Özbəkistan
136. Poi-Kalan memarlıq kompleksi. Buxara, Özbəkistan
137. Əlişir Nəvai Milli parkı. Daşkənd, Özbəkistan
138. Fərqanə vadisi. Özbəkistan
139. Milli Tarix muzeyi. Bişkek, Qırğızıstan
140. Süleyman dağı. Oş, Qırğızıstan
141. Medeo. Alma-Ata, Qazaxıstan
142. Dolmabağça sarayı. İstanbul, Türkiyə
143. Topqapı sarayı. İstanbul, Türkiyə
144. Ayasofiya. İstanbul,Türkiyə
145. Atatürkün ev-muzeyi. Antalya. Türkiyə
146. Kaleiçi. Antalya. Türkiyə
147. Perge Antik Şəhəri. Antalya. Türkiyə
148. Hadrian Kapısı. Antalya. Türkiyə
149. Damlataş Mağarası. Alanya. Türkiyə
150. Alanya qalası. Alanya. Türkiyə
151. Dim mağarası. Alanya Türkiyə
152. Güray Sənət muzeyi. Avanos, Türkiyə
153. Keramika muzeyi. Avanos, Türkiyə
154. Peri bacaları. Kapatokya. Türkiyə