“Sistem yeni mərhələyə qədəm qoyur”

 

Rüstəm İbrahimbəyov : “Bu mərhələnin mahiyyəti xalqın əlində qalan sərvətləri ələ keçirməkdən ibarətdir”

– Rüstəm müəllim, müstəqillik dövrünü nəzərə almasaq, Azərbaycan tarixinin hansı dönəmi sizə doğmadır? Məsələn, 60-80-ci illərin Bakısı ilə indiki Bakını müqayisə etsək, şəhərin mənəvi ab-havası, insanların davranışları, üz ifadələri arasında fərq varmı?

– Deyəndə ki, Bakı həyatının ən maraqlı dövrü 60-70-ci illər idi, mənim sözlərimi düzgün qəbul eləmirlər. Ona görə maraqlı deyildi ki, həmin dövrdə burda azərbaycanlılardan savayı ayrı millətlər də yaşayırdı. Təbii, bu amil də vardı. Çünki hər şeyin xəlitəsi yaxşıdır. Bir metalın tərkibində bir qədər başqa metaldan da olmalıdır. Təmiz olanda – ermənilərə oxşamağa başlayır. Ermənilər mono millətdir, buna görə də çox məsələdə uduzurlar.

XX əsrin əvvəlində Bakıda azərbaycanlıların sayı çox az idi. O vaxtkı statistikanı götürsək, bəlkə də əhalinin 25 faizi azərbaycanlı idi. Bu isə, əlbəttə, böyük faciəydi.

– Söhbət yalnız Bakı şəhərindən gedir, eləmi, kəndlərsiz?..

– Bəli, o vaxt Abşeronu Bakıya qatmırdılar. Müharibədən qabaq bu göstərici 35 faizə çatdı. Sonra 40-45 faiz oldu. 60-cı illərdə azərbaycanlıların sayı 60 faizə çatdı.

– Bu artım nəyin hesabına oldu?
– Əsas qismi rayondan gələnlərin hesabına. Amma o vaxt bu proses indiki kimi axın şəklində baş vermirdi. Mənim də əslim-köküm Şamaxıdandır. Atamgil Bakıya 1915-ci ildə gəliblər. Biz bakılı deyəndə Bakıda doğulub yaşayan, formalaşan adamı nəzərdə tuturuq. Demirik ki, bunun ulu babaları hökmən Bakılı olsun.

 20-Cİ İLLƏR XALQIMIZIN PASSİONAR DÖVRÜ İDİ

 Bir məsələ də var – ötən əsrin 20-ci illərində bizim ziyalıların səviyyəsi, keyfiyyəti çox yüksək olub. Mən elə öz qohumlarımdan götürürəm. O illər Azərbaycan ziyalılığının, Azərbaycan təfəkkürünün zirvəsidir. 20-ci illərdən sonra bu keyfiyyət yavaş-yavaş aşağı düşdü. O zaman ziyalılar kəmiyyətcə az olsalar da, keyfiyyət yüksək idi.

 – Bəs bunun səbəbi nədə idi? Çar dövrü elitasının sovet elitasından üstünlüyündə, yoxsa o dövrün təhsilində, tərbiyəsində?

 – Qumilyov deyir ki, xalqın həyatı dalğa kimidir, o, hansısa dövrdə passiv, hansısa dövrdə də passionar olur. 20-ci illər də bizim xalqın passionar dövrü idi. Biz həmin vaxtlar Şərqdə öncül yerlərdəydik – istər demokratiya baxımından, istərsə də incəsənət sahəsində. Çar hökuməti bu baxımdan bizə mane olmurdu, əksinə, çox adama savadlanmaqda kömək eləyirdi. Digər tərəfdən, o vaxtın varlı azərbaycanlıları da indiki varlılara oxşamırdı, insanlara əl tuturdular.

Amma sonralar vəziyyət tamam dəyişdi. Məsələn mən yaşadığım Birinci Parallelnidə, keçmiş Poluxin küçəsində (indiki Murtuza Muxtarov – red.) 20 nəfərə qədər uşaqlıq dostum vardı, bir məhəllədə, bir tində böyümüşdük. Onların heç biri oxumağa getmədi. Taksi sürücüsü işləyəni, cürbəcür peşə sahibi olanları vardı. Amma təhsildə, səhiyyədə yer tutanlar hamısı başqa millətlərdən idi.

Sonra vəziyyət yenə dəyişməyə başladı. Bakının əsas əhalisinin, yerli adamların təhsildə, səhiyyədə təmsilçiliyi artmağa başladı, bizim intelligensiya qeyri millətlərin ziyalılarını üstələdi. İncəsənətdə də bu, yavaş-yavaş özünü göstərirdi. Beləliklə, 50-60-cı illərdə böyük bir dalğa yarandı.

– Passionarlığın ikinci dalğası?

– Passionarlıq yarımçıq ola bilməz. O zaman insanların ifadə azadlığı əlindən alınmışdı. Xatırlayırsınızsa, sovet dövründə deyirdilər ki, “Lenin, çest i sovest naşey epoxi”; yəni “Lenin bizim dövrün vicdanı və namusudur”. Sanki bu anlayışları hamının əlindən alıb vermişdilər Leninə (gülür). Biz də 70 il buna görə böyük çətinliklər çəkmişik. Belə çıxırdı ki, vicdan və namus onun şəxsi əmlakıdır…

Deməli, 60-cı illər daha bir yüksəliş dövrü oldu. O vaxt ziyalıların yalnız 30-35 faizi başqa millətlərdən idi. Bu, pis göstərici deyildi. Mən AZİ-ni (Neft və Kimya institutu, indiki Neft Akademiyası – red.) bitirmişəm. O zaman AZİ-də üç-dörd kafedranın rəhbəri vaxtilə Moskvada, Leninqradda işləmiş adamlardı, güclü alimlər idi. Onlar çox fəal şəkildə bizə yüksək səviyyəli milli kadrlar hazırlayırdılar. Məsələn, termodinamika kafedrasına düz 30 il Pokrovski soyadlı professor rəhbərlik elədi. Ondan sonra kafedra müdüri proffesor Əliqulu Məmmədov oldu. Onun da elmi səviyyəsi Pokrovskiyə yaxın idi. Bu proses tədricən gedirdi. AZİ-də, həmçinin digər institutlarda getdikcə bir çox kafedraların müdirləri postunu azərbaycanlılar tuturdu. Bu, təbii proses idi.

Sovetlər vaxtında  demoqrafik proseslər süni şəkildə aparılırdı. Kənddən gələnləri şəhərdə qeydiyyata almırdılar. Bir tərəfdən bu diskriminasiya idi. Digər tərəfdən, dövrün reallığını araşdıranda buna bir qədər haqq qazandırmaq da olur. 1978-ci ildən sonra bu qadağa aradan götürüldü. Götürülməliydi də; ola bilməz ki, xalqın bir hissəsinə şəhərə gəlmək imkanı verilməsin. Yəqin ki, normal həyat olsaydı, kənd adamı şəhərə qaçmazdı.

  BU GÜN YARANAN ELİTA KEYFİYYƏTLİ DEYİL

 – Çardan qalan ziyalı elitanı 20-30-cu illərdə sovet hökuməti məhv elədi…

–  …Qəribə burasıdır ki, ziyalı kommunistləri də öldürürdülər…

 – …30-40-cı illərdə bir boşluq yarandı. 50-70-ci illərdə sovet hökuməti öz elitasını yaratdı. Müstəqillik dövründə sovetdən qalma elita da dağıldı – bir hissəsi ölkədən getdi, bir hissəsi də özünə qapıldı. Yerində heç nə yaranmadı. Yəqin ki, Azərbaycanda əvvəl-axır yeni elita formalaşacaq. Siz o elitanı necə görürsünüz?

 – Hər bir xalqın elitası təbii yolla yaranır. Bunun müəyyən mexanizmi var. Bizdə bu mexanizm keyfiyətini itirib.

– Ümumiyyətlə indi elita yaranırmı?

– Kommunist nomenklaturasından qalma aşağı səviyyəli adamlar indi külli-ixtiyar sahibi olublar, onlar özləri kimilərini müxtəlif qaranlıq üsullarla, korrupsiya, yerlibazlıq yoluyla yuxarı dartırlar. Bu yolla yaranan elita isə keyfiyyətli ola bilməz. İndi xaricdə çoxları təhsil alır. Amma kim gedir oxumağa? Əsasən varlı adamların uşaqları. Onların çoxu elə orada da qalacaq.

– Çar Rusiyası dövründə də xaricə dövlətli uşaqları gedirdilər…

– Düzdür. Varlı olmaq heç də pis keyfiyyət deyil. Baxır hansı yolla varlanmısan. Çar vaxtının dövlətliləri halal yolla varlanırdılar. Amma indi tək-tək adam tapılar ki, öz zəhməti, öz beyni hesabına varlanıb. Baxın, indi bizi idarə edənlər kimlərdir – Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibləri, həmin dövrün orta və yüksək çinli məmurları, onların övladları, keçmiş komsomolçular. On minlərlə, bəlkə də yüz minlərlə ağıllı, savadlı azərbaycanlı küncə sıxışdırılıb, proseslərdən uzaqlaşdırılıb.

Deyirlər ki, guya mən başqa millətlərin ölkəmizdən çıxıb getməsinə təəssüflənirəm. Axı buradan təkcə özgə millətlər yox, azərbaycanlılar da gedib. Özü də çox sayda, hər cəhətdən güclü, keyfiyyətli  insanlar gedib. Deyirlər ki, guya mən kənd əhlini xoşlamıram. Tamamilə yalandır. Mən ömrümün 25 ilini Mingəçevirlə sıx ünsiyyətdə keçirmişəm, mənim orada çox yaxın dostlarım olub. Bunu hamı bilir.

– Yeri gəmişkən, sizin “Anın hökmü” povestinizdəki hadisələr də şərti adını Səngəçevir qoyduğunuz bu şəhərdə baş verir. Mingəçevirlə əlaqəniz necə yaranıb?

– Çoxdankı əhvalatdır. 1968-ci ildə “Literaturnıy Azerbaydjan” jurnalında povestim çıxasıydı. Redaksiyada şair dostum Fikrət Qoca ilə görüşdük, dedi ki, indicə Mingəçevirdən gəlirəm, orda elə balıqlar var ki… Mən də xərçəng yeməyi çox xoşlayıram. Soruşdum ki, xərçəng də var? Dedi, var. Dedim, gedək? Soruşdu ki, elə indi? Dedim, elə bu saat. Soruşdu ki, bəs necə? Mən də maşın almışdım, amma sürə bilmirdim. Zəng elədim kinostudiyaya, bir operator dostuma dedim, gəlib bizi maşınla apardı. Mingəçevirə gecə vaxtı çatdıq. Elə o gündən başladım ora gedib-gəlməyə.

Mingəçevirdə o zaman çox maraqlı mühit vardı. Axı ora çox maraqları adamları, “dustaqları” göndərirdilər. Şəhərdə mədəni səviyyə də çox yüksək idi. Amma sonra dəyərli insanların hamısını qaçırtdılar. Hamısı əsl ziyalıydı; biri jurnalist idi, biri şəhər soveti sədrinin müaviniydi. Bir dostum vardı, bir müddət də mənim evimdə qaldı, sonra getdi Moskvaya. Bunlar əsl ziyalılar idi. Yavaş-yavaş o mühit dağıldı.

Demək istəyirəm ki, mənim kəndlərlə, rayonlarla, xüsusilə də şimal zonası, Şamaxı, Ağsu, Şəki ilə ayrıca yaxınlığım var. İldə beş-on dəfə mütləq o tərəflərə gedirəm. 20 ildir ki, bizim Şəkidə yaradıcılıq evimiz var. Kinematoqrafçılar İttifaqı indi yaradıcılıq evi olan yeganə birlikdir. Əvvəllər Yazıçılar Birliyinin də belə bir evi vardı,  sonradan ora qaçqınlar yığıldılar. Şəkidəki “Gələrsən, görərsən” adlı yaradıcılıq evini isə biz özümüz yaratmışıq, indi də işləyir.

 İNDİ ZİYALI MÜHİTİ ELƏ KƏNDDƏ QALIB

 Şəhər  adamını kəndə göndərsən, özünü itirəcək. Kənd adamı da orada dolana bilmədiyindən qaçır şəhərə. Amma şəhərə gəlməklə şəhər adamı olmursan axı. Proses təbii yolla gedəndə adam gəlib şəhərdə sənətkər olur, amma məcburən gələndə satıcı olur.

Bir dəfə rəhmətlik Rasim Ocaqovun yubileyində ona hədiyyə vermək üçün telefon alırdım. Satıcıdan soruşdum ki, heç bilirsən kiminçün alıram bu telefonu? Rasim Ocaqovun adını çəkdim, tanımadı. Filmlərini bir-bir sadaladım – məlum oldu ki, birini də görməyib. Dedi ki, vaxtım var filmə baxmağa? Səhərdən axşama qədər dükandayam… Adamlar belə bədbəxt olurlar. Axı bu adam kənddə yaşayanda filmə də baxırdı, kitab da oxuyurdu. Məsələn, Şəkidə olanda mən yerli əhaliylə tez-tez ünsiyyətə girirəm. Görürəm ki, hər şeyi dərindən bilirlər – siyasəti də, mədəniyyəti də. Hamını da tanıyırlar. İndi demək olar ki, əsil ziyalı mühiti elə kənddə qalıb.

 – Azad Mirzəcanzadənin bir bənzətməsi vardı – Azərbaycanı yoxuş çıxan sınıq avtomobilə oxşadırdı. Siz 2011-ci ildə Azərbaycanı nəyə bənzədərdiniz?

– Biz çox şeydən danışa bilərik. Minlərlə adamı günün günorta çağı evindən atırlar küçəyə, torpaqlarını alırlar. Adını da qoyurlar dövlət maraqları. Məhkəmə, polis, icra hakimiyyəti də bu prosesə dəstək verir. Bayaqkı vicdan və namus söhbətinə qayıdıram – Leninin yaratdığı  sistemin öz ideologiyası vardı, dövlətin maraqları da o ideologiyaya bağlıydı. Bu gün vicdanla namusu yenə kimsə özəlləşdirib. O vaxt bilirdik ki, bunu eləyən Lenindir. İndi isə bilmirik ki, vicdanı, namusu kim əlimizdən alıb, kim özəlləşdirib.

Mən özüm 10 il alim kimi böyük sistemlərlə məşğul olmuşam, bu məsələlərdən başım çıxır. Deyə bilərəm ki, bu yeni yaranan sistemin iki mərhələsi var. Birinci mərhələdə dövlətin əlində olan sərvətlərin boyük hissəsini özəlləşdiriblər. Özəlləşdirmə çekləri payladılar, amma axırda məlum oldu ki, sərvət az saylı dairənin əlində cəmləşib. Buna baxmayaraq, bu mərhələnin mahiyəti  ondadır ki, nə qədər olmasa, xalqın da əlində nələrsə qaldı. İndi ikinci mərhələ gedir – bu da xalqda olub-qalan sərvətləri ələ keçirməkdən ibarətdir. Siz bayaq Mirzəcanzadənin bənzətməsini xatırlatdınız, amma məncə, bu gün baş verənlər fonunda ölkəni yuxarı gedən maşına bənzətmək olmaz. 30-cu illərdə varlı adamları tuturdular, deyirdilər ki, var-yoxunu verməsən, səni dama basacağıq. İndi də oxşar proses gedir. Yüz minlərlə adamın evini əlindən alırlar. İnsan biznes qurur, heç haqqını da ödəmədən var-yoxunu qapıb alırlar. Bir sözlə, indi bütün sərvətlərin məhdud bir dairədə toplanması prosesi gedir. Bütün sistem – polis, məhkəmə, prokurorkuq, hətta Prezident Administrasiyası buna işləyir. İndiyə kimi heç vaxt belə olmamışdı.

Bloggerləri tutdular. Doğrudan da Azərbaycanda “dünyada analoqu olmayan” şeylər baş verir – Harvardın məzununu da tutub həbsə atırlar. Belə şeylər mənim də başıma gəlib. Söhbət Kino Evi üçün aldığımız, indisə əlimizdən alınan torpaqlardan gedir. Mən buna inanmaq istəmirəm, düşünürəm ki, torpaqları mütləq qaytaracaqlar. Amma hər gün məhkəmədən xəbər gəlir ki, uduzuruq…

Bizim təşkilat ictimai təşkilatdır, kommersiya ilə məşğul olmuruq. Biz layihələr həyata keçiririk, oradan əməkdaşlarımız məvacib alır. “Şərq-Qərb” beynəlxalq kino festivalını keçirib maaşları ödəyirdik. Amma keçən il dedilər ki, festivala pul yoxdur. Bu il də dedilər ki, pul yoxdur, amma belə versiya da ortaya atıldı ki, bəlkə festivalın təşkilatçılığı Mədəniyyət və Turizm Nazirliyindən alınıb Heydər Əliyev Fonduna verilsin. Mən də başa salıram ki, kim keçirir keçirsin, biz də yardım edərik, əsas odur ki, festival dayanmasın. Bir dəfə dayandısa, sonra alınmayacaq. İttifaq üçün bu, böyük zərbədir.

Biz o zaman fikirləşdik ki, xaricdən sərmayədarlar tapıb Bayılda beynəlxalq kino mərkəzi yaradaq. Burda festival keçirmək üçün mərkəz, Kino Evi, kino məktəbi, uşaqlar üçün kino aləmi və s. nəzərdə tutulmuşdu. Uşaqlar üçün kino muzeyi hər yerdə var, hətta Yerevanda da Kino Evi fəaliyyət göstərir. Təxminən 4 il əvvəl prezidentlə görüşdüm, kinonun problemlərini müzakirə etdik. Bu görüşdən sonra gözəl bir sərəncam verildi, amma bu sərəncamın əsas maddələri həyata keçirilmədi.

– Neçə ildir insanların gözləntiləri vardı ki, neft pullarından onlara da nəsə düşəcək. Əksi baş verdi. Amma bütün dünyada 30-40 il hökmranlıq eləyən sistemlərin birdən-birə dağıldığını da görürük. Qəzzafi də, Hüsnü Mübarək də buna bənzər sistem qurmuşdular. Amma sonunda bunlar da duruş gətirmədi. Bu dəyişikliklərin bizə təsiri olacaqmı?

– Mən bu proseslərdən çox qorxuram, çünki biz müharibə vəziyyətindəyik. Bizdə belə proseslər başlansa, düşmən bundan mütləq istifadə eləyəcək. Mən çox təəccüblənirəm, niyə iqtidar bu cür hadisələrin fonunda oğurlamaq sürətini azaltmır? Heç olmasa, bir balaca xalqı razı salsınlar ki, vəziyyət o həddə çatmasın. Çox adam deyir ki, kaş bizdə də inqilab olaydı. Məncə, bu, böyük fəlakət olardı. Mənim ayrı-ayrı müxalifətçilərə hörmətim olsa da, heç vaxt müxalifətlə əlaqəm olmayıb, siyasətdən uzağam. Amma bir vətəndaş kimi baş verənləri görəndə susa bilmirəm. Çünki görürəm ki,  biz fəlakətə doğru gedirik. Korrupsiya ilə mübarizə komissiyasının rəhbəri bu sistemi yaradan insanlardan biridir. Bu, korrupsiyanı necə aradan qaldıracaq – özü-özüylə mübarizə aparacaq?

Sovet vaxtı bilirdik ki, biz imperiyanın tərkibindəyik, qalanlar necədirsə, biz də elə yaşamalıyıq. Amma 20 ildir müstəqilik. Hərdən belə deyirlər ki, bu müddətdə “əhalinin adambaşına düşən vicdan və qeyrət səviyyəsi” artmayıb. Bəs bu dəyərlər hara itib? Bir qisim vicdansızdır, çünki başqalarını incidir, o biri qisim də qeyrətsizdir, çünki buna göz yumur.

Mən həmişə deyirəm ki, Azərbaycanda möhkəm ictimai rəy yaranmasa, qanunsuzluğun qarşısı alınmayacaq. Bizdəki sistem çox ağılla qurulmuş bir sistemdir. Müxalif qəzetlər var, nə istəsələr yazırlar, amma təsiri yoxdur. Heç ziyalılar da qəzetdə yazılanlara fikir vermirlər. Bu da əsl faciədir. Ziyalıların əksəriyyəti ictimai-siyasi proseslərə qarışmaq istəmir. Başa düşmürlər ki, əslində dövlətçilik maraqlarını tapdalayırlar. Çünki bu adamlar məhz dövlət maraqlarını əldə bayraq eləyib bizim evimizi, mülkümüzü, azadlığımızı əlimizdən alırlar. Sonra da özəlləşdirib öz adlarına keçirirlər.

 – Bunun, deyəsən, iki adı var da: birinə dövlət reketi deyirlər, ikincisinə də dövlət kapitalizmi…

– Razıyam. Bizdə həqiqi demokratiya olsaydı, bunların vəziyyəti ağır olacaqdı. Ancaq demokratik dövlət qurmaq üçün ənənə lazımdır, bizdə isə o ənənə yoxdur. Ənənə olsaydı, varlı adamlar hökumətdən qorxmayıb rüşvət verməyəcəkdilər. Varlıları ancaq qorxutmaq yoluyla qazandığı pulların bir hissəsini verməyə məcbur eləyirlər. Digər tərəfdən, elə sistem yaradıblar ki, indi varlı adamlar da o sistemi quranların özləridir. Vergini də özləri verir, kapitalı da özləri idarə edirlər.

– Rüstəm müəllim, vicdan məsələsini tez-tez qabardırsınız. Amma insan öz maraqlarına tabedir. İnsanın tamahı, ehtirasları var. Bəs vicdanın, namusun qarantı kimdir, nədir? Bayaq elita institutundan danışanda dediniz ki, bu elitanı yaradan mexanizm

dağıldı. Həmin mexanizm özü necə yaranmalıdır? Dövlət yaratmalıdır, yoxsa ziyalılar özləri?

– Mən yüz faiz əminəm ki, bu işi ziyalılar görməlidir. Prezidentin üçüncü dəfə seçilməsinə imkan verən referendum ərəfəsində bu məsələyə münasibətimi öyrəndilər. Dedim ki, münasibətim pisdir, bu işə görə Konstitusiyanı dəyişmək olmaz. Rusiyada da oxşar situasiya oldu, amma orda məsələyə don geyindirdilər, Medvedevi ortaya atdılar. Burda da heç olmasa o şəkildə don geyindirmək olardı. Hərçənd onu da dedim ki, bunları başa düşürəm, mən özüm də 20 ildir Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri vəzifəsində oturmuşam. Özüm də deyə bilərəm ki, nə üçün getmək istəmirəm, mənə elə gəlir ki getsəm, ittifaq təşkilat kimi dağılacaq. Bu məsələni düzgün həll etmək üçün ictimai rəy lazımdır. İttifaqın üzvləri  belə qərara gəlsələr  və mənə desələr ki, ay Rüstəm daha bəsdi, çıx get. Deməli, ancaq ictimai rəy işləməlidir. Hakimiyyətə münasibətdə də eyni vəziyyətdir: ictimai rəy işləmir.

 İNDİ HEÇ KİMİN SÖZÜ EŞİDİLMİR

 – Bəs bunun mexanizmi necə yaranmalıdır?

– Qorxu götürülməlidir ortadan. Öz aramızdır, Xalq Cəbhəsi vaxtında çox pozuntular vardı, amma belə bir qorxu yox idi. Mən o vaxt Vaqif Hüseynovu müdafiə edən böyük bir məqalə yazmışdım; özü də demişdim, mən bunu ona görə yazmıram ki, bu adam KQB generalıdır. İş orasındadır ki, əgər biri sizdən qabaq iqtidarda olubsa, gələn kimi mütləq özünüzdən əvvəlkini dama basmalısınız? Sonra sizin yerinizə gələnlər də sizi tutacaq, gəlin belə presedent yaratmayın. Məqalə çıxdı, özü də müxalifət qəzetlərində yox. Mənim rəhmətlik Elçibəylə çox yaxşı münasibətim vardı. O, fitrətən demokrat idi, demokratiya onun qanındaydı. Vaxtilə mən Xalq Cəbhəsinin müdafiəsi üçün Bağırova, Mütəllibova 4-5 müraciət imzalamışdım; deyirdim ki, belə olmaz, bunlara da söz demək imkanı yaradılmalıdır. Hətta bir dəfə tərəflər arasında görüş də təşkil eləmişdim, o görüşə mərkəzi komitənin katibləri gəlmişdilər, İsa Qəmbər də oradaydı. O vaxt cəbhəçiləri çox sıxışdırırdılar, vəziyyət ağır idi. Böyük müraciət hazırlandı, başda mən olmaqla 30-35 ziyalı qol çəkdi. Müraciətdə hakimiyyəti sərt tədbirlərdən çəkinməyə çağırırdıq. Mən bunları niyə xatırladıram? Ona görə ki, bu gün də mənim vicdanım susmağa imkan vermir.

– Belə çıxır ki, əvvəlki hakimiyyətlərin dövründə ziyalıların sözü eşidilirdi, amma indi hətta siz ranqlı ziyalını da eşidən yoxdur?

– İndi heç kimin sözü eşidilmir.

– Qeyri-rəsmi Ziyalı Forumu yaratmısınız. Bu forum dediyiniz o vicdanlı ictimai rəyin bərqərar olunmasına, yeni elitanın yaranmasına təkan verə bilərmi?

Hər problemi həll etmək olar, amma gərək heç olmasa 200 nəfər eyni fikirdə olsun. Mənə qarşı hücumlar təşkil olunanda bununla bağlı 270 nəfərin imzasıyla müraciət hazırlanmışdı. Özü də məsələni düzgün qoymuşdular – yazırdılar ki, biz demirik, Rüstəm düz danışır, onu deyirik ki, niyə bir ziyalının sözünü Milli Məclisdə müzakirəyə çıxarıb onu hökumət adından tənqid edirlər.

Foruma qatılan 30-40 nəfərin arasında Rafiq Əliyev, Cəmil Həsənli, Ramiz Rövşən , Eldar Namazov , Əkrəm Əylisli kimi ziyalılarımız var. Belə adamların sayı artsa, Ziyalı Forumunun imkanları da artacaq. Məlum olsa ki, buna görə adamları dama basmırlar, evindən çıxarmırlar, pensiyasını kəsmirlər, başqaları da bu foruma qoşulacaq. Güclü dövlət bizə doğrudan da lazımdır, amma balansı pozmamaq üçün güclü vətəndaş cəmiyyətinə də böyük ehtiyacımız var.

 VASİTƏÇİLƏR ƏSAS ROLA KEÇİBLƏR

 – Belə çıxır, bir qrup adam dövləti özəlləşdirib, hamıya da deyirlər ki, ölkəyə nə lazımsa, biz bilirik, siz qarışmayın?

 – Deyirlər ki, biz bu xalqın vicdanıyıq, namusuyuq, hər şeyin düzünü biz bilirik. Televiziyalarda Qara Qarayev, Fikrət Əmirov səslənmir, intellektual verilişlər olmur, dahi ziyalılarımızdan çox az danışırlar. Ancaq bayağı çalıb-oxumaqdır, vəssalam.

Misal gətirək: bir var yazıçı, bir də var oxucu; onlar arasında vasitəçiliyi naşir edir. Kinonu çəkən, bir də izləyən var; onların arasında da vasitəçi kinonu göstərən, yəni prokatçıdır. Allahla  insanlar arasında vasitəçi ruhanilər, dövlətlə xalq arasında vasitəçi isə hakimiyyətlərdir. Hər bir sferada vasitəçi rolunu oynayanlar var. İndi isə vasitəçilər əsas rola keçiblər. Onlar deyirlər ki, yazıçı nə yazmaq lazım olduğunu bilmir, kinematoqraf nə çəkəcəyini bilə bilməz, bunu biz bilərik. Məmurlar deyir ki, dövlət mənəm, hər şeyi mən müəyyənləşdirməliyəm.

Onlar birinci şəxsi  xalqdan, ziyalılardan tamam kənarda saxlayırlar. Bu gün praktiki olaraq prezidentlə əlaqə yaratmaq imkanı yoxdur. Bir neçə dəfə mən ozüm prezidentə məktub yazmışam. Bilirəm ki, oxuyur, göstərişlər verir, amma sonra cavab hardasa itib-batır, nəticəsiz galır.

Kino Evi ilə bağlı  sərəncamında xeyli əhəmiyyətli məsələ nəzərdə tutulmuşdu. Lakin sərəncamın icrasını Prezident Administrasiyası gecikdirdi, bir ay əvəzinə bir ildən sonra buraxdılar. Ondan sonra Nazirlər Kabineti üç aylıq müddəti il yarımacan uzatdı. Nəticədə sərəncamdakı tapşırıqlar demək olar ki yerinə yetirilməmişdir.  Ali kino məktəbinə 30 istedadlı gənc qəbul etdik, öz binamızda öz hesabımıza bunlara təhsil verdik. Hökumət cürbəcür bəhanələrlə fırlanıb ortadan çıxdı, bir qəpik də ayırmadı. İndi bu məktəbi qurtaranlar diplom işini çəkə bilmirlər. Neyləyim, diplom çəkilişlərinin pulunu da mən öz cibimdən verim? Müraciət eləyirəm Nazirlər Kabinetinə ki, məgər sizə istedadlı insan lazım deyil? Yalnız bir nəfərə diplom işini çəkmək imkanı verdilər, qalanları qalıb belə.

Bu yaxınlarda biz böyük bir təşşəbbüslə çıxış etmişdik. Kəndlərdə, rayonlarda Azərbaycan filmlərini görmürlər, xüsusilə də müstəqillik dövründə çəkilən filmləri. Belə bir fikrimiz vardı ki, ittifaqımız nazirliklə birlikdə rayonlarda həmin filmləri göstərsin. Biz bu işi gördük, üç rayonda filmləri nümayiş etdirdik. Amma nazirlik qarışmadı.

Hələ 10 il əvvəl Bakıda müasir tələblərə uyğun yeganə kinoteatr olan “Azərbaycan” kinoteatrını yaratdıq. Bu kinoteatr birgə müəssisə idi, oradan bizə ayda 5 min pul ayrılırdı. Prezidentlə görüşəndə xahiş elədim ki, özəlləşdirilməyə çıxarılsa, bu kinoteatrı biz özəlləşdirək. Prezident də mənim yanımda əmlak komitəsinin sədrinə zəng eləyib tapşırıq verdi. Nəticədə bir neçə ay sonra bizi oradan bayıra atdılar.

 BAKIDA TAMAŞAÇI YOXDUR

 – Bəstəkarlar İttifaqı, Yazıçılar Birliyi, Rəssamlar İttifaqı. Hər birinin şəhərin mərkəzində gözəl, təmirli binası var. Bəs Kinematoqrafçılar İttifaqı? Bəlkə Azərbaycanda kino ənənəsi zəifdir, heç ittifaq da lazım deyil?

– Əksinə, problemlərə baxmayaraq kinomuz inkişaf eləyir. Gənclərin çəkdiyi 5-6 film beynəlxalq müsabigələrdə iştrak edib, “40-cı qapı”, “Aktrisa”, “Niyyət”, “Sahə” kimi filmlər müxtəlif müsabiqələrdə yer tutub. Başqa respublikalara baxanda bizdə hec olmasa  kino istehsalına pul ayrılır. Kinostudiyada siçanlar dolaşır, bina da dağılır, texnika da yoxdur. Bizim işçilər hardansa kamera götürməyə, orda-burda montaj eləməyə məcbur olurlar. Bununla belə, kino sənətinə  gənc rejissorlar gəlib, çox maraqlı da filmlər yaradıblar.

Digər tərəfdən, bu proses Allahdan asılıdır. Bir ara bizdə böyük bəstəkarlar nəsli yarandı. Demək olmaz ki, sonrakı dövrdə vəziyyət pis idi, bəs onda niyə prosesin davamı gəlmədi? Mənim vaxtımda kino aləminə hardasa bir on nəfər istedad gəlmişdi: Anar, Maqsud İbrahimbəyov, Yusif və Vaqif Səmədoğlular, Oqtay Mirqasımov, Eldar Quliyev… Sonra uzun çəkən bir pauza yarandı. İndi də birdən-birə yeni nəsil gəldi.

– Vahid Qazi: Bir dəfə “İbrus”da sizin “Köçəri” filminə baxmağa getmişdim. Çatanda gördüm ki, bayırda teatrın iki əməkdaşı siqaret çəkir. Məni qəribə nəzərlə süzən daha yaşlısı filmin göstərilməyəcəyini dedi: “Sizdən başqa gələn yoxdur”. Bundan sonra “Bekara ömür” adlı bir essedə yazdım ki, ilk oskarlı azərbaycanlının qədim türklərdən bəhs eləyən filminə üç milyonluq türk şəhərində bircə bekar adam gəlmişdi…

– Nə İstanbul, nə Almatı, nə Bişkek, nə də Yerevanda belə halla qarşılaşarsan. Bakıda tamaşaçı yoxdur.

– Niyə?

– Görünür, şəhərin intellektual səviyyəsi çox aşağı düşüb.

 – Vahid Qazi: Bir konfransda bir alman mənə yaxınlaşıb dedi ki, şənbə-bazar günləri Bakıda hansı maraqlı konsertə, tamaşaya getməyimi məsləhət görürsən? Xeyli söhbət elədik. O dedi ki, Azərbaycana 70-ci illərdən gəlib-gedir, hər dəfə Bakının daha da əyalətləşdiyini hiss eləyir. Kənar adam öz müşahidəsi əsasında bu fikrə gəlib.

 Bayaq ziyalıların cəmiyyətdə rolundan danışıldı. Bir dəfə gürcü dostumla söhbət eləyirdik. Ondan soruşdum: necə oldu ki, bütün dünya dəyişiklikləri bizdən gözlədiyi halda inqilab Gürcüstanda baş verdi? Mənə dedi ki, inqilab zamanı küçəyə çıxanların əksəriyyəti ziyalılar idi. Onlar ilk dəfə ləyaqətlərinin tapdandığını hiss eləmişdilər… Bəs biz nə vaxt ləyaqətimizin olduğundan, üstəlik də tapdandığından xəbər tutacağıq?

– Bunu cavanlardan gözləmək lazımdır. Xaricdə təhsil alıb qayıdan gənc görür ki, bunun savadı, qabiliyyəti, tərbiyəsi vətəndə heç kimə lazım deyil. Belə insanların sayı getdikcə artır. Bizim nəsil, məndən bir az cavanlar isə hər şeyə dözürlər. Mən bu kimi sözləri dilə gətirəndə kino işçiləri deyirdilər ki, axı sənin nəyinə lazımdı? Bax, bu sual bizim evimizi yıxır. Deyirlər ki, evin var, işin var, imkanın var, nəyinə lazım? İş orasındadır ki, mən doğrudan da heç kəsdən heç nə ummuram, çünki müstəqil adamam.

 MİXALKOV MƏNİM SÖZÜMDƏN ÇIXMAZDI

 – Rüstəm müəllim, bu yerdə mövzunu bir qədər dəyişmək istərdik. 20 ildir eşidirik ki, Nikita Mixalkov Qriboyedov haqqında film çəkəcək. Deyilənə görə, filmin çəkilişi ona görə başlanmırdı ki, orada belə bir səhnə var – Qriboyedov ermənilərin Qarabağa köçürülməsini təşkil eləyir. İndi yenə filmin çəkilişinə başlanacağı haqda xəbərlər dolaşır…

– Bu film üçün ssenari çoxdan yazılıb. Erməni məsələsi orada kiçik bir epizoddur. İş orasındadır ki, bu ssenari yazılanda milli münaqişə hələ yaranmamışdı. O vaxt çəkilişlər alınmadı. Sonra başqa filmlər çəkildi. Mən də ona məsləhət görmüşdüm ki, gəl bu mövzudan əl çək. Amma indi mənim Mixalkovla münasibətim korlanıb. Görünür, bu ssenari də ona görə yenidən ortaya atılıb. O vaxtlar o mənim sözümə, məsləhətimə baxırdı.

İş orasındadır ki, bunlar məsələnin incəliyini başa düşmürlər. Qriboyedov 40 min ailəni köçürüb ora, Qarabağ problemini yaradıb. Qarabağın köklü xristian sakinləri o torpaqlarda lap qədimdən yaşayıblar, amma onlar alban olublar. 18-ci əsrə qədər bunlar burada sərbəst həyat keçiriblər. 19-cu əsrdə ermənilər bura köçürüləndən sonra onların qanları da dəyişib. Ona görə də Ermənistanda yaşayan ermənilər Qarabağ ermənilərinə “dönmə” deyirlər. Erməni xalqının elitası elə Qarabağdan çıxanlardır. Alimləri də, hərbçiləri də əksərən qarabağlılardır.

– Dediniz ki, Mixalkov sözünüzə baxırdı. Rus mətbuatı da nə vaxtsa yazmışdı ki, Rüstəm İbrahimbəyov Nikita Mixalkova bir çox məsələlərdə təsir göstərə bilir. Bu təsir nədən ibarət olub?

– O, mənim sözümdən çıxmazdı. Özü də həmişə boynuna alırdı, deyirdi ki, hansısa problem olanda vəkillər əvvəl mənimlə söhbətə başlayırlar, yarım saat sonra keçirlər Rüstəmlə danışmağa. O, əvvəl bir başqa adam idi, sonradan korlandı. Aktyor adamdır, özünə xas dünyagörüşü var. “Günəşdən usananlar” filminin davamını çəkməyə başlayanda dedim ki, bu necə ola bilər, axı qəhrəmanların hamısını öldürmüşük. Necə ola bilər ki, sonradan onlar dirilsinlər? Film çəkildi, çox maraqsız da alındı.

– Azərbaycandan başlayıb Rusiyaya keçdik. Amma siz həm də dünya miqyaslı insansınız. Ona görə də bu məsələyə toxunmasaq olmaz: ərəb dünyasında baş verənləri necə qiymətləndirirsiniz? Bu, idarə olunan prosesdir, yoxsa regionda total dəyişikliyə gətirib çıxara biləsi təbii bir proses?

– Baş verənlərin çoxu Amerikanın siyasətiylə bağlıdır. Amerika doğrudan da istəyir ki, hər yerdə onlardakına bənzər demokratiya olsun. Məncə, bu, yanlış siyasətdir. Demokratiya olmalıdır, amma yerli ənənələr də qorunub saxlanmalıdır. İndi onlar görəndə ki, hansısa ölkədə hərc-mərclik yaranır, çalışırlar situasiyaya nəzarəti ələ keçirsinlər. Başa düşürlər ki, işə qarışmasalar, nəzarət keçəcək başqa ölkələrin, ya da adamların əlinə. Ona görə çalışırlar ki, xaotik prosesləri idarəolunan istiqamətə yönəldə bilsinlər. Liviyada baş verənlər isə lap biabırçılıqdır. Görünür ki, xalq arasında Qəzzafini istəyən qüvvələr də var. Bu işləri belə kobud şəkildə həyata keçirmək olmaz. Demokratiyadan danışsalar da, onu açıqca öldürmək istəyirlər.

 Müsahibəni aldılar:

Vahid Qazi

Fəxri Uğurlu

Fərəh Sabirq

TOPLUM, 3, yay, 2011